بسم الله

حقیقت تلخ و شیرین مرگ تنها برای موجودات جاندار و دارای روح روی می دهد و برای جمادات هیچگونه مرگ و انتقالی متصور نیست.
اکنون در اینجا چند سوال پیش می آید:
1. آیا سرنوشت مرگ برای فرشتگان الهی نیز مقدر است یا نه؟
2. اگر چنین است، جان آخرین مخلوق خدا، عزراییل و بنا بر روایتی دیگر، اسرافیل، را چه کسی می گیرد؟
3. از آنجا که "مرگ" نیز خلقت پذیر است و آفریدینی،(1) آیا مرگ برای خود "مرگ" نیز ممکن است؟
در پاسخ به سوالات یاد شده باید گفت همه چیز می میرد جز ذات نامیرای او؛ تنها چیزی که هماره باقیست و پابر جا، وجه خداست و بس.
آنگونه که از برخی روایات بر می آید ملک الموت پس از ستاندن جان همه مخلوقات به جز یک فرشته از کارگزاران خدا در جهان هستی، خود نیز به دست حضرت احدیت قبض روح می شود. و اسرافیل‌ آخرین‌ فرشته‌ای‌ است‌ که‌ از سوی‌ خداوند مرگ‌ را درمى‌یابد. (نک: سیوطی، الدر المنثور، صص39-37) و چون زمان‌ آن‌ فرا مى‌رسد تا مردگان‌ از نو جان‌ گیرند و رستاخیز برپا گردد، ملک دمنده در صور، حضرت اسرافیل، پیش از همه و پس از او جبرئیل‌ و میکائیل‌ زنده می شوند؛ چه‌ آنکه اسرافیل‌ است‌ که‌ به‌ فرمان‌ خداوند نفخه دوم‌ را برای‌ زنده‌ کردن‌ مردگان‌ مى‌دمد.
« آنچه باقی و پایدار خواهد بود "وجه اللّه" است. امّا گستره‌ی‌ وجه اللّه را آیه مبارکه "فأینما تولّوا فثمّ وجه اللّه"(2)، « هرجا رو بگردانید آن جا وجه خداست »، بازگو کرده؛ یعنی هر چیز را بنگرید یک بُعد غیر وجه اللّهی دارد که فانی می‌شود و از بین می‌رود و یک بُعد وجه اللّهی دارد که از آن جهت ثابت و لایتغیّر است.
وجه اللّه در سراسر عالم ظهور دارد؛ گاهی اطعام یتیم جنبه‌ی‌ وجه اللّهی دارد: "إنّما نطعمکم لوجه اللّه"(3) وگاهی زکات دادن جنبه‌ی‌ وجه اللهی دارد: "و ما ءَاتیتم من زکوةٍ تریدونَ وجهَ اللّه"(4)؛ آنچه به عنوان زکات در راه خدا می‌دهید وجه خدا را خواسته اید. بنابراین، همه‌ی‌ کردار ما می‌تواند جنبه وجه اللهی به خود بگیرد؛ مانند: نماز، روزه، اطعام، آموزش، پرورش، نشست و برخاست عبادی. از این رو خداوند صفت "ذوالجلال و الإکرام" را برای وجه اللّه آورده و آن را مکرّم و گرامی داشته است؛ یعنی وجه اللّه اجلّ از آن است که بمیرد؛ گرچه حضرت عزرائیل و حتی خود مرگ نیز در قیامت خواهد مرد: "فیؤتی بالموت فى صورة کبش أملح... فیذبح"(5)؛ مرگ به صورت گوسفندی که سفیدی آن فزونتر از سیاهی است آورده و ذبح خواهد شد، امّا وجه اللّه همیشگی و ابدی است و فنا و هلاک در حریم مقدّس آن راه ندارد.
گفتنی است، جلوه‌ی‌ اتمّ وجه اللّه پیامبران و پیشوایان دین (علیهم‌السلام) هستند؛ چنان‌که در احادیث فراوانی بدین معنا تصریح شده است؛ چنان‌که امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید: "نحن وجه اللّه نتقلّب فى الأرض بین أظهرکم و نحن عین اللّه فى خلقه ویده المبسوطة بالرحمة علی عباده"(6).
بنابراین، وجه اللّه که فرمان الهی باشد همیشه زنده است و ائمه طاهرین جلوه گاه این فرمان هستند.»(7)
و هر چیزی جز این، فانی و گذراست.

پی‌نوشت‌ها
--------------
(1) سوره ملک، آیه‌ی 2
(2)سوره‌ی‌ بقره، آیه‌ی‌ 115.
(3) سوره‌ی‌ انسان، آیه‌ی‌ 9.
(4) سوره‌ی‌ روم، آیه‌ی‌ 39.
(5) بحار، ج8، ص346، باب ذبح الموت؛ النهایة، ابن اثیر، ج4، ص354.
(6) اصول کافی، ج1، ص143، باب نوادر.
(7)تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی، ج4